Door: Lena Wever
Waardenvol handelen als het complex wordt
Verbondenheid met jezelf als persoon, je beroep, je organisatie en de context waarbinnen je werkt – dat is nodig om ‘waardenvol’ te kunnen werken. Waardenvol werken, dat is weten wat er in een concrete situatie toe doet en daar vervolgens je handelen op aanpassen. Dit ‘uitdragen’ van je waarde vraagt om bewustzijn van de invloed van waarden op je handelen. Maar ook om goed kijken, voelen en nadenken wat er in de concrete situatie op het spel staat voor alle betrokkenen en wat ‘het goede’ is om te doen.
Bewustzijn, stilstaan, kijken en voelen – dat zijn aspecten van het professioneel handelen die soms minder prioriteit krijgen in tijden van hoge werkdruk, weinig tijd en een overvloed van ingewikkelde situaties. Professionals en organisaties dreigen dan vast te lopen tussen verschillende behoeften en belangen. Hier wordt zichtbaar dat ‘complexiteit’ enerzijds het ‘waardenvol handelen’ onder druk zet, maar juist ook een kans biedt om ‘het goede’ te doen als professional of organisatie. De relatie tussen ‘complexiteit’ en ‘waardenvol handelen’ beschrijven we in dit artikel en zoeken vervolgens naar alternatieven: wat kun je als professional en als organisatie doen om binnen die complexiteit ‘waardenvol’ te handelen?
Complexiteit is onvermijdelijk
Als professional werk je constant samen met mensen. Iedere persoon waarmee je samenwerkt, staat op een eigen manier in het leven, heeft net een andere benaderingswijze en/of andere belangen. Voor organisaties waarmee je samenwerkt, geldt hetzelfde: die kennen hun eigen regels en protocollen. Daarnaast is het vaak inherent aan jouw rol als professional dat de mensen die een beroep op je doen zich in een kwetsbare situatie bevinden. Als professional is het belangrijk om je hiertoe te verhouden. Daarbij neem je je persoonlijke waarden en ervaringen mee, maar ook opvattingen en verwachtingen gerelateerd aan je beroepsvisie. En zijn de waarden en principes van de organisatie waar je werkt een belangrijke leidraad. Al deze perspectieven zitten verweven in jouw dagelijkse werk. Hierdoor is er per definitie sprake van ‘complexiteit’.
Ondanks dat complexiteit onvermijdbaar is, zijn we vaak geneigd die complexiteit, in een voor ons onoverzichtelijke wereld, vast te leggen in structuren: we zoeken naar houvast en zekerheid. Denk daarbij aan het vastleggen van je professioneel handelen in protocollen en werkafspraken of aan het vasthouden aan routines (“dit is hoe ik het geleerd heb”, “zo heb ik het altijd al gedaan”). Geconfronteerd worden met complexiteit kan er ook toe leiden dat je als professional niet weet wat je moet doen, of dat je belemmerd wordt om te doen wat je eigenlijk zou willen doen. Dat leidt tot handelingsverlegenheid (niets doen) of gewoonweg tot gevoelens van onzekerheid en twijfel.
Kun je jouw waarde als professional het beste uitdragen in complexe situaties?
Tegelijkertijd zou je kunnen stellen dat jouw (toegevoegde) waarde als professional juist in complexe situatie zichtbaar wordt en zich verder kan ontplooien. In complexe situaties staat immers iets op het spel: je moet een keuze maken, je kan je eigen kennis of ervaring toevoegen en onderzoeken wat er op dat moment echt toe doet. Dat er veel ‘waarde’ zit in een complexe situatie, betekent vervolgens natuurlijk niet dat het meteen makkelijk is om deze ‘waarde’ ook te kunnen uitdragen in je professioneel handelen.
Het ontwarren van de complexiteit kan behulpzaam zijn om bewust te worden van alle verschillende perspectieven: je zoomt in en zoomt uit. Vervolgens kun je je bewuster tot de complexiteit verhouden en doen wat volgens jou ‘waardenvol’ is. Durven en kunnen stilstaan bij die complexiteit vraagt om een open en reflectieve houding. De verantwoordelijkheid hiervoor ligt niet alleen bij individuele professionals; het is belangrijk dat het in- en uitzoomen ook gefaciliteerd wordt door leidinggevenden en organisaties.
Wat kun je als professional en als organisatie doen om binnen die complexiteit ‘waardenvol’ te handelen?
Soms heb je misschien het gevoel dat ‘waardenvol’ werken vanzelf gaat: je kan doen wat er volgens jou op dat moment nodig is, je hebt het gevoel dat je echt iets kunt bijdragen of je bent zeker van je eigen kennis. Op andere momenten ervaar je misschien juist twijfels of dilemma’s, minder verbinding met je beroep of je organisatie, of voel je je gewoonweg zoekend. Beide scenario’s vragen om reflecteren: door bewust te worden van wat ‘waardenvol’ is en dit met elkaar te bespreken, ontwikkel je met elkaar een visie op welke waarde je wil uitdragen.
Probeer de complexiteit niet ‘simpel’ te maken met een bepaald stappenplan of een snelle oplossing, maar ga de complexiteit juist aan. We beschrijven een aantal voorbeelden hoe je als professional en als organisatie aandacht kan geven aan ‘waardenvol handelen’.
- Reflecteren doen we meestal achteraf, naar aanleiding van een ingewikkelde situatie, en vrij cognitief: we proberen ons handelen te verklaren en alternatieven te bedenken. Een reflexieve houding gaat verder dan dat: met een open houding ben je bewust van je eigen vooronderstellingen en interpretaties: je levensverhaal, (onbewuste) opvattingen en verwachtingen, je culturele achtergrond en je humeur van de dag heb je namelijk invloed op wat je op het moment denkt en doet. Sta eens stil bij dergelijke factoren voordat je een vergadering of cliëntcontact ingaat. Deze vorm van ‘bewust werken’ is voor ons onderdeel van het methodisch handelen.
- Wees je ervan bewust dat je professioneel handelen niet alleen gebaseerd is op feitelijke kennis zoals je specifieke beroepskennis. Zeker in situaties waarin je merkt dat ‘standaardoplossingen’ niet volstaan, maak je als professional gebruik van je eigen (vaak onbewuste) ervaring. We spreken dan van kennis die in het handelen ‘gedaan’ wordt (tacit knowledge of knowing-in-action) en soms moeilijk is om te expliciteren. Denk bijvoorbeeld aan de manier waarop je in een gesprek slecht nieuws brengt – daarin kun je heel veel herkennen van je eigen ervaring en wat je zelf goede zorg vindt
Schön (1983) gebruikt hiervoor de metafoor van de moeraswerker: een moeraswerker baseert zijn professioneel handelen niet alleen op kennis, maar integreert in zijn handelen ook ervaringskennis, wendbaarheid, levenservaring, aandacht, intuïtie en de durf om uit te proberen. Een moeraswerker vertrouwt op zijn professioneel redeneren vanuit verschillende perspectieven. Deze aspecten zijn behulpzaam om voor jezelf een weg te vinden in de complexiteit van je werk en de vraagstukken die op je afkomen werken (Kunneman, 2012; Van Ewijk, 2013).
- Laat je onderdompelen in de praktijk om te onderzoeken wat ‘waardenvol’ is. Het is namelijk een valkuil om waarden te benaderen als een filosofische drijfveer of als abstracte visie van je organisatie. Terwijl voorbeelden uit de praktijk juist kunnen laten zien hoe wat waardenvol is: hoe geven professionals bijvoorbeeld betekenis aan ‘mensgericht werken’ of aan ‘samenwerken’ en wat kunnen we hiervan leren? Door deze praktische wijsheid te benutten, te verstevigen en versterken, kun je investeren in de professionalisering en betrokkenheid van medewerkers. Een voorbeeld hiervan is ons actieonderzoek naar medewerkerstevredenheid of het versterken van zelfvertrouwen en vakmanschap.
Zou je willen onderzoeken wat waardenvol werken betekent voor professionals binnen jouw organisatie? Neem dan contact op met Lena Wever (lena@zinziz.nl of 06 3463 5052)
Bronnen
Dit artikel is gebaseerd op: Wever, L. & van Bodegom, B. (2024). Waarde(n)volle ergotherapeut. In: Professionaliseren als ergotherapeut (Mulders & van Bodegom, red.). Boom Uitgever.
Foto © Escher ‘Prentententoonstelling’
